Xử lý lỗi¶

I. Lý thuyết¶

1. Định nghĩa¶

Xử lý lỗi (Exception Handling) là cơ chế cho phép chương trình xử lý các tình huống bất thường mà không bị dừng đột ngột. Python sử dụng cấu trúc try-except để bắt và xử lý các lỗi có thể xảy ra trong quá trình thực thi chương trình.

2. Đặc điểm của xử lý lỗi¶

Giúp chương trình không bị crash khi gặp lỗi.
Cho phép xử lý linh hoạt các tình huống bất thường.
Cung cấp thông báo lỗi có ý nghĩa cho người dùng.
Tăng tính ổn định và trải nghiệm người dùng.

3. Cú pháp cơ bản¶

try:
    # Khối lệnh có thể gây ra lỗi
    pass
except TenLoiCuThe:
    # Xử lý khi gặp lỗi cụ thể
    pass
except:
    # Xử lý tất cả các lỗi khác
    pass
else:
    # Thực thi khi không có lỗi (tùy chọn)
    pass
finally:
    # Luôn thực thi (tùy chọn)
    pass

Từ khóa raise được sử dụng để tạo ra lỗi một cách chủ động trong chương trình. Thay vì chờ lỗi xảy ra tự nhiên, chúng ta có thể tự tạo ra lỗi khi phát hiện điều kiện không mong muốn.

# Cú pháp cơ bản
raise TenLoiCuThe("Thông điệp lỗi")

4. Các loại lỗi thường gặp¶

Tên lỗi	Mô tả	Ví dụ
`ValueError`	Giá trị không đúng kiểu	`int("abc")`
`ZeroDivisionError`	Chia cho 0	`10 / 0`
`IndexError`	Chỉ số vượt quá phạm vi	`[1,2][5]`
`KeyError`	Key không tồn tại trong dict	`{"a": 1}["b"]`
`FileNotFoundError`	File không tồn tại	`open("file_khong_ton_tai.txt")`
`TypeError`	Kiểu dữ liệu không phù hợp	`"abc" + 5`

II. Các cấu trúc xử lý lỗi¶

1. Cấu trúc cơ bản¶

try:
    so = int(input("Nhập một số: "))
    print(f"Bạn đã nhập: {so}")
except ValueError:
    print("Lỗi: Vui lòng nhập số hợp lệ!")

2. Cấu trúc với nhiều loại lỗi¶

try:
    so1 = int(input("Nhập số thứ nhất: "))
    so2 = int(input("Nhập số thứ hai: "))
    ket_qua = so1 / so2
    print(f"Kết quả: {ket_qua}")
except ValueError:
    print("Lỗi: Vui lòng nhập số hợp lệ!")
except ZeroDivisionError:
    print("Lỗi: Không thể chia cho 0!")

3. Cấu trúc bắt tất cả các lỗi¶

try:
    # Một số thao tác có thể gây lỗi
    ket_qua = eval(input("Nhập biểu thức toán học: "))
    print(f"Kết quả: {ket_qua}")
except Exception as e:
    print(f"Đã xảy ra lỗi: {e}")

4. Cấu trúc đầy đủ (try-except-else-finally)¶

try:
    diem = float(input("Nhập điểm (0-10): "))
    if diem < 0 or diem > 10:
        raise ValueError("Điểm phải từ 0 đến 10")
except ValueError as e:
    print(f"Lỗi: {e}")
else:
    print(f"Điểm hợp lệ: {diem}")
    if diem >= 8:
        print("Học lực: Giỏi")
    elif diem >= 6.5:
        print("Học lực: Khá")
    else:
        print("Học lực: Trung bình")
finally:
    print("Cảm ơn bạn đã sử dụng chương trình!")

III. Ví dụ minh họa thực tế¶

Ví dụ 1: Nhập điểm an toàn¶

Đề bài: Viết chương trình nhập điểm học sinh với xử lý lỗi. Chương trình phải đảm bảo:

Chỉ chấp nhận số thực hợp lệ (xử lý lỗi khi nhập chữ hoặc ký tự đặc biệt)
Điểm phải trong khoảng từ 0 đến 10
Cho phép nhập lại nếu dữ liệu không hợp lệ
Hiển thị thông báo lỗi rõ ràng cho từng trường hợp

def nhap_diem_an_toan():
    while True:
        try:
            diem = float(input("Nhập điểm (0-10): "))
            if 0 <= diem <= 10:
                return diem
            else:
                print("Điểm phải trong khoảng 0-10!")
        except ValueError:
            print("Vui lòng nhập số hợp lệ!")

# Sử dụng hàm
diem_toan = nhap_diem_an_toan()
print(f"Điểm Toán của bạn: {diem_toan}")

Ví dụ 2: Máy tính an toàn¶

Đề bài: Tạo máy tính đơn giản thực hiện 4 phép toán cơ bản (+, -, *, /) với xử lý lỗi toàn diện:

Xử lý lỗi khi nhập không phải số cho 2 toán hạng
Xử lý lỗi chia cho 0 (ZeroDivisionError)
Xử lý lỗi khi nhập phép toán không hợp lệ
Hiển thị thông báo lỗi cụ thể cho từng loại lỗi
Đảm bảo chương trình không bị crash trong mọi trường hợp

def may_tinh_an_toan():
    try:
        so1 = float(input("Nhập số thứ nhất: "))
        phep_toan = input("Nhập phép toán (+, -, *, /): ")
        so2 = float(input("Nhập số thứ hai: "))

        if phep_toan == "+":
            ket_qua = so1 + so2
        elif phep_toan == "-":
            ket_qua = so1 - so2
        elif phep_toan == "*":
            ket_qua = so1 * so2
        elif phep_toan == "/":
            if so2 == 0:
                raise ZeroDivisionError("Không thể chia cho 0")
            ket_qua = so1 / so2
        else:
            raise ValueError("Phép toán không hợp lệ")

        print(f"{so1} {phep_toan} {so2} = {ket_qua}")

    except ValueError as e:
        print(f"Lỗi giá trị: {e}")
    except ZeroDivisionError as e:
        print(f"Lỗi chia: {e}")
    except Exception as e:
        print(f"Lỗi không xác định: {e}")

# Sử dụng máy tính
may_tinh_an_toan()

Ví dụ 3: Đọc file an toàn¶

Đề bài: Viết chương trình đọc nội dung file text với xử lý đầy đủ các lỗi có thể xảy ra:

Xử lý lỗi file không tồn tại (FileNotFoundError)
Xử lý lỗi không có quyền truy cập file (PermissionError)
Xử lý các lỗi khác khi đọc file (encoding, I/O errors...)
Hiển thị nội dung file nếu đọc thành công
Đảm bảo file được đóng đúng cách trong mọi trường hợp

def doc_file_an_toan(ten_file):
    try:
        with open(ten_file, 'r', encoding='utf-8') as file:
            noi_dung = file.read()
            print(f"Nội dung file {ten_file}:")
            print(noi_dung)
    except FileNotFoundError:
        print(f"Lỗi: Không tìm thấy file '{ten_file}'")
    except PermissionError:
        print(f"Lỗi: Không có quyền đọc file '{ten_file}'")
    except Exception as e:
        print(f"Lỗi khi đọc file: {e}")

# Sử dụng hàm
doc_file_an_toan("diem_so.txt")

Ví dụ 4: Quản lý danh sách học sinh¶

Đề bài: Viết chương trình quản lý danh sách học sinh với menu lựa chọn và xử lý lỗi toàn diện:

Menu có 4 tùy chọn: Thêm học sinh, Xem danh sách, Tìm học sinh, Thoát
Xử lý lỗi khi nhập lựa chọn menu không hợp lệ
Xử lý lỗi khi thêm học sinh: tên trống, tuổi không hợp lệ (phải từ 6-18)
Xử lý lỗi tìm kiếm trong danh sách trống
Xử lý ngắt chương trình bằng Ctrl+C (KeyboardInterrupt)
Cho phép chạy liên tục cho đến khi người dùng chọn thoát

def quan_ly_hoc_sinh():
    danh_sach = []

    while True:
        try:
            print("\n=== QUẢN LÝ HỌC SINH ===")
            print("1. Thêm học sinh")
            print("2. Xem danh sách") 
            print("3. Tìm học sinh")
            print("4. Thoát")

            lua_chon = int(input("Chọn chức năng (1-4): "))

            if lua_chon == 1:
                ten = input("Nhập tên học sinh: ").strip()
                if not ten:
                    raise ValueError("Tên không được để trống")
                tuoi = int(input("Nhập tuổi: "))
                if tuoi < 6 or tuoi > 18:
                    raise ValueError("Tuổi phải từ 6-18")
                danh_sach.append({"ten": ten, "tuoi": tuoi})
                print("Đã thêm học sinh thành công!")

            elif lua_chon == 2:
                if not danh_sach:
                    print("Danh sách trống!")
                else:
                    print("Danh sách học sinh:")
                    for i, hs in enumerate(danh_sach, 1):
                        print(f"{i}. {hs['ten']} - {hs['tuoi']} tuổi")

            elif lua_chon == 3:
                ten_tim = input("Nhập tên cần tìm: ").strip()
                tim_thay = False
                for hs in danh_sach:
                    if ten_tim.lower() in hs['ten'].lower():
                        print(f"Tìm thấy: {hs['ten']} - {hs['tuoi']} tuổi")
                        tim_thay = True
                if not tim_thay:
                    print("Không tìm thấy học sinh!")

            elif lua_chon == 4:
                print("Tạm biệt!")
                break
            else:
                raise ValueError("Lựa chọn không hợp lệ")

        except ValueError as e:
            print(f"Lỗi: {e}")
        except KeyboardInterrupt:
            print("\nTạm dừng chương trình!")
            break
        except Exception as e:
            print(f"Lỗi không xác định: {e}")

# Chạy chương trình
quan_ly_hoc_sinh()

IV. Bài tập vận dụng tại lớp¶

Bài 1: Nhập tuổi an toàn¶

Đề bài: Viết chương trình nhập tuổi của học sinh. Sử dụng try-except để xử lý các trường hợp:

Người dùng nhập không phải số
Tuổi âm hoặc lớn hơn 100

💡 Phân tích đề

Các bước thực hiện:

Sử dụng try-except để bao bọc việc nhập và chuyển đổi
Bắt ValueError khi nhập không phải số
Kiểm tra logic: tuổi phải từ 0 đến 100
Thông báo lỗi rõ ràng cho người dùng
Cho phép nhập lại khi có lỗi

Input/Output mẫu:

Input	Lỗi	Xử lý
`"abc"`	`ValueError`	`"Vui lòng nhập số!"`
`-5`	`Logic error`	`"Tuổi phải từ 0-100!"`
`25`	`Hợp lệ`	`"Tuổi của bạn: 25"`

💡 Gợi ý code

while True:
    try:
        tuoi = int(input("Nhập tuổi của bạn: "))
        if tuoi < 0 or tuoi > 100:
            print("Tuổi phải từ 0 đến 100!")
            continue
        print(f"Tuổi của bạn: {tuoi}")
        break
    except ValueError:
        print("Vui lòng nhập một số hợp lệ!")

Bài 2: Tính điểm trung bình an toàn¶

Đề bài: Viết chương trình tính điểm trung bình từ 3 điểm số. Xử lý lỗi khi người dùng nhập sai định dạng hoặc điểm ngoài khoảng 0-10.

💡 Phân tích đề

Các bước thực hiện:

Tạo hàm nhập điểm an toàn với try-except
Bắt ValueError cho lỗi chuyển đổi
Kiểm tra điểm trong khoảng 0-10
Nhập 3 điểm và tính trung bình
Hiển thị kết quả với xếp loại

Input/Output mẫu:

Điểm 1	Điểm 2	Điểm 3	Trung bình	Xếp loại
`8.5`	`7.0`	`9.0`	`8.17`	`Giỏi`

💡 Gợi ý code

def nhap_diem(mon):
    while True:
        try:
            diem = float(input(f"Nhập điểm {mon}: "))
            if diem < 0 or diem > 10:
                print("Điểm phải từ 0 đến 10!")
                continue
            return diem
        except ValueError:
            print("Vui lòng nhập số hợp lệ!")

# Nhập 3 điểm
diem1 = nhap_diem("Toán")
diem2 = nhap_diem("Văn") 
diem3 = nhap_diem("Anh")

# Tính trung bình
trung_binh = (diem1 + diem2 + diem3) / 3
print(f"Điểm trung bình: {trung_binh:.2f}")

Bài 3: Truy cập danh sách an toàn¶

Đề bài: Viết chương trình truy cập phần tử trong danh sách theo chỉ số. Xử lý lỗi IndexError khi chỉ số vượt quá phạm vi.

💡 Phân tích đề

Các bước thực hiện:

Tạo danh sách mẫu
Hiển thị danh sách và độ dài
Nhập chỉ số từ người dùng
Bắt IndexError khi chỉ số vượt quá
Bắt ValueError khi nhập không phải số

Input/Output mẫu:

Danh sách	Chỉ số	Kết quả
`[10,20,30]`	`1`	`Phần tử: 20`
`[10,20,30]`	`5`	`Chỉ số vượt quá!`

💡 Gợi ý code

danh_sach = [10, 20, 30, 40, 50]
print(f"Danh sách: {danh_sach}")
print(f"Độ dài: {len(danh_sach)}")

while True:
    try:
        chi_so = int(input("Nhập chỉ số cần truy cập: "))
        phan_tu = danh_sach[chi_so]
        print(f"Phần tử tại chỉ số {chi_so}: {phan_tu}")
        break
    except IndexError:
        print(f"Chỉ số phải từ 0 đến {len(danh_sach)-1}!")
    except ValueError:
        print("Vui lòng nhập số nguyên!")

Bài 4: ATM đơn giản¶

Đề bài: Viết chương trình đơn giản mô phỏng ATM: nhập số tiền cần rút, xử lý các lỗi có thể xảy ra (số tiền âm, không đủ số dư, nhập sai định dạng).

💡 Phân tích đề

Các bước thực hiện:

Khởi tạo số dư tài khoản
Hiển thị menu ATM
Nhập số tiền cần rút với try-except
Kiểm tra số tiền hợp lệ (> 0)
Kiểm tra đủ số dư
Thực hiện giao dịch và cập nhật số dư

Input/Output mẫu:

Số dư	Số tiền rút	Kết quả
`1,000,000`	`500,000`	`Thành công, còn 500,000`
`1,000,000`	`1,500,000`	`Không đủ số dư!`

💡 Gợi ý code

so_du = 1000000  # Số dư ban đầu

print("=== ATM ===")
print(f"Số dư hiện tại: {so_du:,} VND")

while True:
    try:
        so_tien = int(input("Nhập số tiền cần rút: "))

        if so_tien <= 0:
            print("Số tiền phải lớn hơn 0!")
            continue

        if so_tien > so_du:
            print("Không đủ số dư!")
            continue

        so_du -= so_tien
        print(f"Rút thành công {so_tien:,} VND")
        print(f"Số dư còn lại: {so_du:,} VND")
        break

    except ValueError:
        print("Vui lòng nhập số tiền hợp lệ!")

V. Bài tập về nhà¶

Bài 1: Máy tính cá nhân¶

Đề bài: Viết chương trình "Máy tính cá nhân" có thể thực hiện 4 phép toán cơ bản. Chương trình phải xử lý tất cả các lỗi có thể xảy ra và cho phép người dùng tính toán liên tục.

💡 Phân tích đề

Các bước thực hiện:

Tạo menu lựa chọn phép toán (+, -, *, /)
Nhập 2 số với xử lý ValueError
Thực hiện phép toán với xử lý ZeroDivisionError
Hiển thị kết quả
Hỏi người dùng có muốn tiếp tục không
Xử lý lỗi nhập lựa chọn menu

Input/Output mẫu:

Phép toán	Số 1	Số 2	Kết quả
`/`	`10`	`0`	`Lỗi: Không thể chia cho 0!`
`*`	`5`	`3`	`15`

Bài 2: Quản lý điểm số học sinh¶

Đề bài: Viết chương trình quản lý điểm số học sinh. Chương trình cho phép:

Nhập điểm cho từng môn học
Tính điểm trung bình
Xếp loại học lực
Xử lý mọi lỗi nhập liệu

💡 Phân tích đề

Các bước thực hiện:

Tạo dictionary lưu điểm các môn
Menu: thêm điểm, xem điểm, tính trung bình
Xử lý ValueError khi nhập điểm
Kiểm tra điểm trong khoảng 0-10
Tính trung bình và xếp loại
Xử lý lỗi khi dictionary rỗng

Input/Output mẫu:

Môn	Điểm	Trung bình	Xếp loại
`Toán`	`8.5`	`8.17`	`Giỏi`
`Văn`	`7.5`
`Anh`	`8.5`

Bài 3: Đọc ghi file điểm số¶

Đề bài: Viết chương trình đọc và ghi file điểm số. Chương trình phải xử lý các lỗi:

File không tồn tại
Không có quyền truy cập
Dữ liệu trong file không đúng định dạng

💡 Phân tích đề

Các bước thực hiện:

Tạo file mẫu với định dạng: tên,điểm1,điểm2,điểm3
Đọc file với xử lý FileNotFoundError
Xử lý PermissionError khi không có quyền
Parse dữ liệu với xử lý ValueError
Ghi file mới với xử lý lỗi
Sử dụng finally để đóng file

Input/Output mẫu:

File	Nội dung	Trạng thái
`diem.txt`	`An,8.5,7.0,9.0`	`Đọc thành công`
`khong_ton_tai.txt`		`Lỗi: File không tồn tại`

Bài 4: Game đoán số¶

Đề bài: Viết chương trình "Trò chơi đoán số" với xử lý lỗi hoàn chỉnh:

Máy tính tạo số ngẫu nhiên từ 1-100
Người chơi đoán số
Xử lý lỗi nhập liệu và giới hạn số lần đoán

💡 Phân tích đề

Các bước thực hiện:

Import random và tạo số ngẫu nhiên
Giới hạn số lần đoán (ví dụ: 7 lần)
Vòng lặp nhận dự đoán với try-except
Xử lý ValueError khi nhập không phải số
Kiểm tra phạm vi 1-100
Đưa ra gợi ý lớn hơn/nhỏ hơn
Thông báo thắng/thua

Input/Output mẫu:

Lần	Dự đoán	Số bí mật	Gợi ý
`1`	`50`	`67`	`Lớn hơn!`
`2`	`80`	`67`	`Nhỏ hơn!`
`3`	`67`	`67`	`Chính xác!`

VI. Ghi chú quan trọng¶

Nguyên tắc: Chỉ sử dụng try-except cho các lỗi có thể xảy ra, không lạm dụng.
Cụ thể hóa lỗi: Ưu tiên bắt lỗi cụ thể thay vì dùng except chung.
Thông báo rõ ràng: Cung cấp thông báo lỗi dễ hiểu cho người dùng.
finally: Sử dụng để dọn dẹp tài nguyên (đóng file, kết nối database...).
raise: Có thể tự tạo ra lỗi khi cần thiết bằng từ khóa raise.
Logging: Trong ứng dụng thực tế, nên ghi log lỗi để theo dõi.